Dünyada ve Türkiye'de Yaratıcı Ürünlerin Uluslararası Ticareti
(Bu yazı İstanbul Art News Kasım 2017 sayısında yayınlanmıştır.)
Yaratıcı ve kültürel sektörlerde üretilen ürün ve hizmetler yüksek katma değer yaratma potansiyelleri dolayısıyla günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerin kalkınma politikalarında önemli bir yer tutuyor. Yaratıcı ekonomiyi geliştirecek önlemler almanın ülke ekonomilerine sağlayacağı katkı artık hem birçok ulusal hükümet hem de önemli uluslararası kuruluşlar tarafından anlaşılmış durumda. Birleşmiş Milletler 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündeminde kültüre ilk kez anahtar bir rol atfedilmesi bu alanın potansiyelinin uluslararası düzeyde her geçen gün daha iyi anlaşılmakta olduğunun bir göstergesi. Bunun yanında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) da bu bağlamda 2000lerin ilk yarısından beri yaratıcı ürün ve hizmetlerin dış ticaret rakamlarına ilişkin geniş kapsamlı veri yayınlıyor. Bu verilere dayanarak yapılan istatistiksel analizeler, dünyada hangi yaratıcı ürünlerin görece daha çok ithal ve ihraç edildiği, toplam yaratıcı ürün ticaretinde hangi ülkelerin öne çıktığı, her bir ülkenin en çok kimlerle ticaret ilişkisine girdiği, tüm bu ithalat-ihracat akışının yıllara göre nasıl değiştiği gibi değerlendirmelere olanak sağlıyor.
Bu yazıda, KREKSA Kültür ve Sanat Araştırmaları bünyesinde UNCTAD’ın en güncel verilerinden yararlanarak hazırladığım “Yaratıcı Ürünlerin Uluslararası Ticareti” başlıklı grafik ağırlıklı raporda yer alan analizleri detaylı şekilde değerlendirmeye çalışacağım.
Öncelikle, UNCTAD’ın sınıflandırma sistemine göre yaratıcı ekonomi kapsamına hangi ürün gruplarının ve bu ürün gruplarına hangi ürünlerin dahil olduğunu kısaca açıklamak gerek. UNCTAD’a göre yaratıcı ekonomiyi oluşturan ürün grupları zanaat, görsel-işitsel, tasarım, yeni medya, gösteri sanatları, yayıncılık ve görsel sanatlar. Her bir ürün grubunun içinde yer alan ürünler ise şöyle: zanaat ürün grubuna dahil olan ürünler halı, hediyelik, hasır işi, kağıt işi, iplik ve diğer zanaat ürünleri; görsel-işitsel ürün grubuna dahil olan ürünler film ve CD/DVD/kaset; tasarım ürün grubuna dahil olan ürünler mimari, moda, cam eşya, dekorasyon mücevher ve oyuncak; yeni medya ürün grubuna dahil olan ürünler kayıtlı medya ve video oyunları; gösteri sanatları ürün grubuna dahil olan ürünler müzik enstrümanları ve basılı müzik; yayıncılık ürün grubuna dahil olan ürünler kitap, gazete ve diğer basılı materyal; görsel sanatlar ürün grubuna dahil olan ürünler ise antika, resim, fotoğraf ve heykel.
Tüm dünyada yaratıcı ürünlerin toplam ihracat ve ithalat rakamlarına baktığımızda 2002-2015 aralığında (2009 ve 2015 yıllarında yaşanan düşüşler hariç) genel olarak bir yükseliş trendi olduğunu görüyoruz. 2002 yılında 200 milyar dolar civarında olan toplam yaratıcı ürün ithalatı/ihracatı 2015 yılına gelindiğinde 500 milyar dolar dolaylarına kadar yükselmiş durumda.
Toplam ithalat ve ihracatın ürün gruplarına dağılımı incelendiğinde tasarımın %60 civarı payla başı çektiği, görsel sanatlar, yeni medya, yayıncılık, zanaat, görsel-işitsel ve gösteri sanatları alanlarının da sırasıyla %10-12, %8-10, %7, %6-7, %4-5 ve %1 gibi paylarla tasarımı takip ettiği görülüyor.
Ülkeler bazında bir karşılaştırma yapıldığında yaratıcı ürünlerin toplam ithalatında ABD büyük bir farkla diğer ülkelerin önünde bulunuyor. ABD’nin 2015 yılında yaptığı yaratıcı ürün ithalatının ürün gruplarına dağılım oranları yukarıda belirtilen dünya geneli dağılımıyla büyük oranda örtüşüyor. 2015 yılında toplam 106 milyar dolar değerinde yaratıcı ürün ithal eden ABD’yi 41,5 milyar dolar ile Fransa, 33 milyar dolar ile Çin’in Hong Kong yönetim bölgesi, 31,5 milyar dolar ile Birleşik Krallık, 26 milyar dolar ile Almanya izliyor.
İhracat rakamları ülkeler bazında karşılaştırıldığında ise bu kez Çin’in birinci sırada yer aldığı görülüyor. Özellikle 2009’dan itibaren arayı hızla açmaya başlayan Çin, 2015’te en yakın rakibini dörde katlayarak 169 milyar dolar düzeyine ulaşmış durumda. Çin’in yaratıcı ürün ihracatının ürün gruplarına dağılımında tasarım ürünlerinin oranı %75’e varıyor. Tasarımı %10 ile zanaat ürünleri, %8 ile yeni medya, %5 ile görsel sanatlar takip ediyor. En çok yaratıcı ürün ihraç eden ülkeler sıralamasında ikincilik 41 milyar dolarlık ihracat ile ABD’ye, üçüncülük 34,5 milyar dolarlık ihracat ile Fransa’ya ait.
Ürün gruplarının detayına inerek her bir grupta hangi ürünlerin daha fazla ithal ve ihraç edildiğini incelediğimizde tasarım grubunda moda, dekorasyon, mücevher ve oyuncak öne çıkıyor. 2015 yılında tüm dünyada 75 milyar dolar değerinde moda ürünü, 76 milyar dolar değerinde dekorasyon ürünü, 67 milyar dolar değerinde mücevher, 48 milyar dolar değerinde oyuncak ithal edilmiş bulunuyor. Aynı yılın ihracat rakamları ise moda ve dekorasyon ürünlerinin her biri için 88,5 milyar dolar, mücevher için 101 milyar dolar, oyuncak için 38 milyar dolar düzeyinde.
Görsel sanat ürün grubuna baktığımızda ise resmin ithalatta %62, ihracatta %53 ile büyük bir paya sahip olduğunu görüyoruz. Yıllara göre değişime bakıldığında resim sanatına ait ürünlerin uluslararası ticaretinin özellikle 2015 yılında büyük bir artış göstererek diğer ürünlerle arayı açtığının altını çizmek gerek.
Yeni medya ürünlerine dair dış ticaret verilerinin detayı incelendiğinde kayıtlı medya ithalat ve ihracatının toplamın %60’ını, video oyunları ithalat ve ihracatının ise toplamın %40’ını oluşturduğu görülüyor. Yıllara göre bir analiz yaptığımızda ise bu iki ürün arasındaki dengelerin 2009 yılında değiştiğini, başka bir deyişle 2009 yılına kadar video oyunları daha fazla ithal ve ihraç ediliyorken 2009 yılından sonra kayıtlı medya dış ticaret rakamlarının video oyunlarını geçtiğini söyleyebiliriz.
Dünyadaki toplam zanaat ürünleri ithalat ve ihracatında iplik, halı ve hediyelik eşyalar öne çıkıyor. 2015 yılında toplam 10 milyar dolar değerinde iplik, 7 milyar dolar değerinde halı, 6 milyar dolar değerinde hediyelik eşya ithal edildi. Söz konusu ürünlerin aynı yıl dünyadaki toplam ihracat rakamları ise şöyle: iplik ihracatı 16 milyar dolar, halı ihracatı 8 milyar dolar, hediyelik eşya ihracatı ise 6 milyar dolar. İplik ve hediyelik eşya ihracatında Çin başı çekmekle birlikte halı ihracatında 1,9 milyar dolar ihracat rakamıyla dünyada bir numara olan ülke Türkiye.
2002-2015 yılları aralığında genel olarak düşüş trendi gösteren yayıncılık ürünlerinin kendi içindeki dağılımı ise şu şekilde: Tüm yayıncılık ithalatının %48’ini, tüm yayıncılık ihracatının %49’unu kitap ticareti oluşturuyor. Kitap ithalatında birinci sırada 2,2 milyar dolar ile ABD, ikinci sırada 1,6 milyar dolar ile Birleşik Krallık, üçüncü sırada 1,2 milyar dolar ile Almanya, dördüncü sırada 1,1 milyar dolar ile Kanada, beşinci sırada 997 milyon dolar ile Hong Kong yer alırken aynı ürün için ihracat sıralamasında başı çeken ülkeler sırasıyla Birleşik Krallık (2,7 milyar dolar), ABD (2,5 milyar dolar), Çin (1,8 milyar dolar), Almanya (1,6 milyar dolar) ve Hong Kong (1,4 milyar dolar).
Görsel-işitsel ürün grubunun ithalatı ve ihracatının neredeyse tamamını (%99,9) CD/DVD/kaset ticareti oluşturuyor. Bu ürünlerin ticareti toplam görsel-işitsel ticareti içinde yüksek bir paya sahip olsa da hem ithalat hem de ihracat hacminin yıllar içinde sürekli olarak düşüş gösterdiğinin de altını çizmek gerek. Bu durum, bu medya türlerine olan talebin internet teknolojilerinin gelişimiyle birlikte giderek azalmasıyla açıklanabilir. 2015 yılında en fazla CD/DVD/kaset ithal eden ülke Çin (3 milyar dolar). Çin’in ardından 1,9 milyar dolarlık ithalat rakamı ile Almanya, 1,3’er milyar dolarlık ithalat rakamları ile Birleşik Krallık ve ABD geliyor. İhracatta ise 3,2 milyar dolar ile Almanya başı çekiyor. Almanya’yı 2,9 milyar dolar ile Singapur, 2,3 milyar dolar ile ABD, 1,6 milyar dolar ile Japonya takip ediyor.
Gösteri sanatları ürün gurubunun ithalat ve ihracat detaylarına baktığımızda müzik enstrümanlarının %99’luk bir paya sahip olduğunu görüyoruz. Dünyada en fazla müzik enstrümanı ABD tarafından ithal ediliyor (1,2 milyar dolar). En fazla müzik enstrümanı ihraç eden ülke ise Çin (1,5 milyar dolar).
Türkiye’nin yaratıcı ürün ticareti
Türkiye’nin yaratıcı ürün ithalatı 2006-2015 yılları aralığında dalgalı bir seyre sahip. 2006’dan 2008’e kadar artarak 3,6 milyar dolara ulaşan ithalat, 2009 yılında neredeyse 2006 yılındaki düzeyine geriledikten sonra 2010 ve 2011 yıllarında tekrar yükselişe geçiyor. 2012 yılında bir kez daha geriledikten sonra 2013 ve 2014 yıllarında ufak düzeyde de olsa artış gösterdikten sonra 2015 yılında son kez geriliyor ve 3,5 milyar dolar olarak kaydediliyor.
İhracat rakamlarının seyri ise çok daha tutarlı. Türkiye’nin toplam yaratıcı ürün ihracat hacmi özellikle 2009’dan sonra 2014 yılına kadar istikrarlı bir biçimde artarak 10 milyar dolar düzeyine yaklaşıyor. 2015 yılında son 6-7 yılın ilk düşüşünü gösteren ihracat 8,7 milyar dolar olarak kaydediliyor.
Türkiye’nin yaratıcı ürün dış ticaretinde hem ithalat hem ihracat bakımından başı çeken ürün grubu tıpkı dünya genelinde olduğu gibi tasarım. Tasarım ürünlerinin ithalatı Türkiye’nin toplam yaratıcı ürün ithalatının %66’sını, aynı ürünlerin ihracatı ise toplam yaratıcı ürün ihracatının %67’sini oluşturuyor. Hem ithalatta hem ihracatta tasarım ürünlerini zanaat ürünleri takip ediyor. Zanaat alanının ihracattaki payı (%32), ithalattaki payının (%11) çok üzerinde. Dünya sıralamalarına bakıldığında da Türkiye’nin yaratıcı ürün ticaretinde öne çıktığı alanın zanaat ihracatı olduğu görülüyor.
Yaratıcı ürün ithalatının tümü dikkate alındığında Türkiye’nin en önemli partnerlerinin başında Çin geliyor. Türkiye 2015 yılında Çin’den 1,7 milyar dolar değerinde yaratıcı ürün ithal etmiş, bunun 1,3 milyar dolarını tasarım ürünleri oluşturuyor. Türkiye’nin en fazla yaratıcı ürün ithalatı yaptığı diğer ülkeler ise İtalya (447 milyon dolar), Almanya (115 milyon dolar), Hindistan (106 milyon dolar), Kore (100 milyon dolar) ve Birleşik Arap Emirlikleri (99 milyon dolar).
Yaratıcı ürün ihracatında Türkiye’nin dünyadaki başlıca ticaret ortakları Birleşik Arap Emirlikleri (1,3 milyar dolar), Irak (993 milyon dolar), İran (947 milyon dolar), Suudi Arabistan (526 milyon dolar) ve ABD (418 milyon dolar). Türkiye’nin yaratıcı ürün ihracatının büyük bölümünü tasarım alanı oluşturuyor. Tasarım ürünlerinin en yoğun olarak ihraç edildiği ülkelerin başında Birleşik Arap Emirlikleri (1,2 milyar dolar), İran (913 milyon dolar) ve Irak (799 milyon dolar) geliyor. Tasarım ürünlerinin ihracat rakamlarının detayına bakıldığında ise mücevher ihracatının %65’lik pay ile başı çektiği görülüyor. Türkiye 2015 yılı itibariyle 3,7 milyar dolar değerindeki mücevher ihracatıyla dünya mücevher ihracatçıları arasında onuncu sırada yer alıyor. Zanaat ise Türkiye’nin dünya ihracat sıralamasında başı çeken ülkeler arasında yer alması dolayısıyla üzerinde durulması gereken bir alan. Türkiye toplam zanaat ihracatında 2,7 milyar dolar ihracat rakamıyla dünyada ikinci sırada yer alıyor. Türkiye’nin zanaat alanındaki en önemli ihracat partnerleri ise Suudi Arabistan (385 milyon dolar), ABD (273 milyon dolar), İtalya (249 milyon dolar), Almanya (190 milyon dolar) ve Irak (188 milyon dolar). Türkiye’nin tüm zanaat ürünleri ihracatının %70’ini halı oluşturuyor. 2015 yılında gerçekleştirdiği 1,9 milyar dolar değerindeki halı ihracatıyla Türkiye dünyada birinci sırada yer alıyor.
UNCTAD’ın sağladığı tüm bu istatistikler ve bu istatistiklerden hareketle yukarıda yapılan değerlendirmeler yaratıcı ekonominin hem dünya genelindeki hem de farklı ülkeler ve farklı ürünler bazındaki gelişimini genel olarak anlamak bakımından faydalı kabul edilebilir. Bununla birlikte, UNCTAD’ın yayınladığı tüm bu verilerin ham ciro verileri olduğunun ve bu ürünlerin üretiminde ortaya çıkan katma değere ilişkin bilgi içermediğinin de altını çizmek gerek.
Yaratıcı ürünlerin dünya çapında giderek daha fazla önemsenmeye başlamasının bu ürünlerin yüksek katma değer potansiyelinden kaynaklandığından yazının başında bahsetmiştim. Fakat bu potansiyelin tam anlamıyla ortaya çıkıp çıkmaması, isminde yaratıcılık olan tüm bu ürünlerin üretiminde gerçek anlamda ne kadar “yaratıcılık” kullanıldığıyla ilgili. Örneğin, tüm mobilya ürünleri yukarıda bahsedilen rapora ve bu yazıya konu olan UNCTAD verilerine göre yaratıcı ürünler kapsamında kabul edilmekle birlikte, seri üretimle üretilen ve içerisinde pek fazla tasarım unsuru (başka bir deyişle yaratıcılık) barındırmayan bir mobilya ürünü ile yüksek düzeyde el işçiliği ile imal edilmiş bir mobilya ürününün katma değer bakımından aynı olmadığını, dolayısıyla ülke ekonomisine aynı oranda katkı yapmadığını belirtmeden geçmek yanlış olur. Bu bağlamda ülkelerin ürettiği ve ihraç ettiği yaratıcı ürünlerin ulusal ekonomilerine sağladıkları katkıyı daha sağlıklı şekilde anlamak için UNCTAD’ın sağladığı ciro rakamlarının içindeki katma değer paylarına bakmak yerinde olacaktır. Böyle bir analizi kapsamlı şekilde yapmak başka bir çalışmanın konusu olmakla birlikte burada birkaç örnek vermek istiyorum. Halı ihracatında dünyada bir numara olan Türkiye’de halı üretiminden elde edilen cironun içerisinde katma değerin payı %22 iken dünya sıralamasında üçüncü sırada yer alan Belçika’da bu oran %24. Türkiye’nin bir diğer önemli ihracat kalemi olan mücevher için ise durum çok daha çarpıcı. 2015’te 3,7 milyar dolar değerinde mücevher ihraç eden Türkiye’nin bu ihracatının içindeki katma değer payı yalnızca %9 (333 milyon dolar). Dünya mücevher ihracatı sıralamasında Türkiye’nin altında yer alan ve 1,9 milyar dolar değerinde mücevher ihraç eden Almanya’da ise katma değer payı %36 (684 milyon). Yani, UNCTAD verilerine baktığımızda Türkiye’den çok daha az mücevher ihraç ediyor gibi görünen Almanya katma değer bakımından bir karşılaştırma yapıldığında Türkiye’yi ikiye katlıyor.
Yaratıcı sektörlerin gerçek potansiyelini ortaya çıkaracak etkin politikaların geliştirilmesi açısından verileri doğru analiz ederek bu sektörlerin mevcut ekonomik katkısını derinlemesine anlamak önem arz ediyor. Bu bağlamda, politika yapıcıların ilk etapta genel ticaret verilerini inceledikten sonra yukarıda bahsedildiği gibi katma değer odaklı değerlendirmelerden yararlanmaları faydalı olacaktır.